Tục lệ cúng đất ở xứ Huế !

Bàn cúng đất

Vùng đất Thừa Thiên ngày nay xưa vốn là châu Ô, châu Lý(Rí) của Vương quốc Champa . Năm 1306, hai nước Đại Việt và Champa bắt đầu kết thân với nhau. Câu chuyện bắt đầu khi Vua Trần Nhân Tông hứa gã công chúa Huyền Trân cho vua nước Chiêm Thành. Vua nước Chiêm là Chế Mân đã đồng ý với mối giao hảo này, ông đã lấy hai châu Ô – Lý làm món quà sính lễ khi rước công chúa Huyền Trân về làm dâu đất Chiêm Thành. Sau khi tiếp nhận hai châu Ô – Lý về với Đại Việt nhà Trần đã đổi tên châu Ô thành châu Thuận và châu Rí thành châu Hóa bắt đầu công cuộc di dân vùng trấn Sơn Nam và hai châu Hoan – Ái (tức vùng Thanh – Nghệ - Tĩnh ngày nay) vào đây sinh sống. Những khu dân cư mới được hình thành, những xóm làng mới được  lập nên và xứ Thuận Hóa - Huế quê tôi, đã hình thành từ đó.

Trong những ngày đầu lập nghiệp trên vùng đất mới, cư dân Đại Việt được Thổ thần đất đai (Thổ địa) và những cư dân bản địa, đặc biệt linh hồn những cư dân Chămpa giúp đỡ, phù hộ. Để bày tỏ lòng tri ân, cư dân xưa bèn cúng chư vị thần linh nên tục cúng đất xuất hiện từ đó. Cúng đất hay còn gọi là lễ “Kỳ an Thổ thần” với quan niệm của người Việt xưa “Đất có thổ công, sông có hà bá”.

Đến nay, trải qua bảy trăm năm, tục lệ cúng đất vẫn còn được duy trì trên vùng đất văn hóa này. Về hình thức, một mâm cúng đất ở Huế được bố trí ở 3 bàn thượng, trung, hạ (bàn hội đồng). Ở bàn thượng chỉ có một con gà trống luộc, gồm huyết và lòng rắc muối hạt một con dao bằng tre, cùng một dĩa xôi trắng, phụ năm sáu chén chè; bàn trung gồm một con gà mái luộc đầy đủ lòng và huyết cũng rắc muối hạt đặt dao tre, một dĩa xôi trắng và một số chén chè. Tại bàn cúng này còn có 3 con cua bể, 3 quả trứng và 3 miếng thịt heo luộc đều có rắc muối sống. Ở bàn hạ, còn gọi là bàn hội đồng, bố trí một mâm cơm đầy đủ các thức ăn song phải có một dĩa rau tập tàng luộc (có thể thay bằng rau khoai) với nước mắm nêm, một gắp cá nướng, loại cá nhỏ và một khay khoai sắn luộc, một khay gạo sống muối sống, hột nổ ngũ sắc, đường đen, một nồi cháo trắng.

Tất cả 3 bàn này đều có hoa quả, bát hương, cây đèn, ly nước, ly rượu, dĩa cau trầu. Ngoài ra còn có các loại vàng mã (đồ giấy), ở bàn thượng là một chiếc ngai có tàng, trên đặt mũ phương phát, một đôi hia, và một chiếc áo vẽ rồng có đai đeo. Ở bàn trung gồm trang phục của bà thổ, bà hỏa là 2 chiếc nón quai thao, 2 chiếc quần, 2 chiếc áo vẽ hình chim phụng, hai chiếc đãy cau trầu và hai chiếc quạt, năm bộ chủ Ngung Man Nương, gồm 5 chiếc nón chóp nhọn và 5 bộ áo quần, năm bộ Ngũ phương gồm 5 chiếc mũ, 5 đôi giày, 5 chiếc áo nhỏ, thập nhị Long Trạch gồm 12 chiếc áo đen. Ở bàn hạ, hội đồng, chỉ bày áo binh.

Thời gian tiến hành lễ cúng đất là tháng hai và tháng tám âm lịch. Người tiến hành lễ cúng là gia chủ (hộ gia đình). Người được cúng là các vị thần thành hoàng, ngũ phương, ngũ hành, thần đất, thần nhà, thần tiên sư các nghề, thần vườn, thần quản lục súc, thần che chở của cải, thần phúc đức, chủ đất, kho đất, thần cây gỗ, thần đường sá, thần cai quản các loại ma, núi đồi đầm phá, thần bảo vệ đất, cha đất, con đất, cháu đất, cửa ngõ, chúa quỷ miệng lửa và lực sĩ mặt cháy.

Đặc biệt trong lễ cúng này, chủ nhà thành tâm kính mời linh hồn cô đơn các ma Chàm, ma Chợ, ma Mọi, ma Rợ, vì ốm đau đói khát mà chết; ma Lồi ma Lạc có tước vị mà không có tên, có tên mà không có tước vị cùng đến dự. Ngoài ra, bao giờ chủ nhà cũng lấy bẹ chuối làm thành một chiếc túi đựng thức ăn, áo binh, giấy vàng bạc, treo ở cổng nhà gọi là Xà Lẹc, dành cho những “người” qua đường.

Đối chiếu với tục lệ cúng đất ở phương Nam, chúng ta thấy có những điểm tương đồng rất đáng được quan tâm, trước hết là thức cúng trong lễ cúng đất Nam Bộ (cũng kèm với lễ cúng việc lề của từng dòng họ): “Mâm thứ nhất đặt trên một cái bàn thấp gồm cá nướng trui, cháo ám; đó là mâm cúng việc lề. Mâm thứ nhì đặt trên miếng ván lót trệt trên mặt đất, liền sát với mâm thứ nhất, gồm có con gà quay, bánh tráng nhúng nước, bánh tráng nướng và rau sống là mâm cúng thổ chủ, vợ chồng chủ Ngu ”

Trên mâm cúng vợ chồng chủ đất (chủ Ngung) ở vùng Nam Trung Bộ (Khánh Hòa, Phú Yên, Ninh Thuận…) có cá khô nướng, dĩa rau luộc, cháo, mắm nêm, gà luộc nguyên con, bộ tam sên (ba con cua hoặc tôm, một cái trứng và một miếng thịt ba rọi đều luộc chín), xôi chè, gạo muối, đặc biệt có chiếc ghe bằng bẹ chuối, một cây cung và 5 mũi tên… Một điểm đáng lưu ý nữa là tục cúng chủ Ngu (Ngung) ở Nam Trung Bộ giới hạn quyền năng trong phạm vi đất vườn (thổ cư, thổ trạch), dù trong văn tự dùng chữ tá thổ, mãi thổ hay khao thổ cũng chỉ nói đến đất vườn, không đề cập đến ruộng. Trong khi ở Nam Bộ nội dung tín ngưỡng cúng đất lại bao gồm luôn cả ruộng và vườn .

Điều đáng lưu ý ở đây là mặc dù có nhiều nét dị bản nhưng từ Thuận Hóa trở về Nam nơi đâu cũng có con gà cúng thần, đây chính là dấu ấn câu chuyện “sự tích gà gáy sáng” trong truyện cổ

Tục lệ cúng đất không có yếu tố mê tín dị đoan, mà thể hiện tấm lòng “uống nước nhớ nguồn”, tri ân, biết ơn tổ tiên vì vậy cần bảo tồn nếp sinh hoạt văn hóa dân gian này của Huế. 

Xứ Huế quê tôi có câu ca dao “Mẹ già lút cút lui cui; mua gà cúng đất, đất xui mẹ giàu”.

Nghe sao mà thân thương quá ./.

                                                                                     

 ĐKT

 10.2.2009