VỀ NGUỒN !: HÌNH THỨC TỔ CHỨC DÒNG HỌ NÀO LÀ THÍCH HỢP TRONG TÌNH HÌNH SINH HOẠT CỦA CÁC TỘC HỌ ĐINH HIỆN NAY ?

Tác giả bài viết (thứ 3 từ phải sang) và một số thành viên họ Đinh trong buổi họp mặt lần thứ 2 tại Đà Nẵng năm 2015.

"HỌ" theo nghĩa gốc có liên hệ với nhà và dưới chế độ phong kiến còn nối kết con người với đất đai ruộng vườn: một mái nhà, một gia đình, một họ. Thành quả nghiên cứu nhân loại học hiện nay đã chứng minh: trước khi con người tiến vào xã hội văn minh, quan hệ huyết thống – quan hệ đầu tiên của con người, là sợi dây gắn bó quan trọng nhất. Quần thể xuất hiện đầu tiên của con người là xã hội nguyên thủy sống quần cư theo bầy đàn; nhưng con người lúc này chỉ biết mẹ mà không biết cha. Theo nghiên cứu, trong lịch sử hơn ba triệu năm tồn tại của con người thì có khoảng 2,9 triệu năm là thuộc xã hội nguyên thủy; chỉ cách đây hơn 10.000 năm mới bắt đầu hình thành chế độ thị tộc. Xã hội nguyên thủy ban đầu chia thành nhiều quần thể nhỏ, phát triển càng sâu, phân tích càng chặc chẻ, phân biệt thân sơ cùng hình thành, khi biết người mẹ sinh ra ta, thì càng muốn biết được người thân của mẹ ta, vì vậy có thể biết được mẹ của mẹ ta – quan hệ họ hàng hình thành từ đó.

Cũng qua nghiên cứu, tất cả hệ thống tên họ các dân tộc trên thế giới cho thấy người Hán và người Việt là một trong những dân tộc có Họ đầu tiên trên thế giới. Theo lịch sử Trung Hoa, việc đặt họ tên bắt đầu từ năm 2852 trước Công nguyên, khi vua Phục Hi ra lệnh bắt dân chúng phải có một "gia tính" hay "tộc tính" để dễ phân biệt các hệ phái gia đình và định phép tắc hôn nhân.

Riêng Việt Nam chúng ta cho đến nay vẫn chưa có được một sự khẳng định chính thức là người Việt có “HỌ” từ bao giờ ? Tất cả những tuyên bố gần đây về việc người Việt có họ đầu tiên vào thời gian nào, chỉ mang tính ước lệ và hoàn toàn không có bất cứ một cơ sở khoa học nào cả. Các tuyên bố này đều dựa vào những truyền thuyết là chính, phần còn lại là dựa vào sử sách của Trung Hoa. Chỉ biết rằng từ hơn hai ngàn năm trước, tổ tiên ta đã nghĩ ra "sổ điền" cốt để nhà vua kiểm kê dân số hàng năm hoặc theo một thời hạn cố định, mục đích nhằm phân chia ruộng đất thời đó vốn thuộc về nhà vua. Việc phân chia này đòi hỏi một sự hiểu biết tường tận từng nóc gia. Với họ và tên gọi, quan chức triều đình có thể biết tường tận số người và mối quan hệ trong mỗi gia đình. Về sau thêm "sổ đinh" hoặc "sổ bộ", ghi họ tên chính thức về hộ tịch từng cá nhân và gia đình. Rồi từ "sổ bộ", mỗi gia đình lập một sổ riêng, ghi chú tất cả những việc cưới hỏi, sinh đẻ và tang ma. Ðó là nguồn gốc của gia phả. Theo sử chép thì bộ gia phả xuất hiện đầu tiên tại nước ta là từ năm 1026 vào thời vua Lý Thái Tổ.

Một trong những nét nổi bật nhất trong quan hệ dòng họ của người Việt là quan hệ giữa dòng họ và làng xã. Họ không tách biệt, đối lập với làng mà luôn có sự gắn bó chặt chẽ với làng. Một cá nhân không phải chỉ bảo vệ uy tín cho dòng họ mình mà còn phải có trách nhiệm với làng xã . Dòng họ không chỉ là một thiết chế xã hội mà còn là một môi trường văn hóa mang tính đặc thù. Truyền thống của dòng họ trở thành nhân tố cơ bản góp phần tạo nên truyền thống làng xã, truyền thống địa phương và dân tộc. Cho tới nay dòng họ vẫn là một kiểu tổ chức xã hội có tác động chi phối đến nhiều lĩnh vực khác nhau của làng xã; ảnh hưởng rất lớn đến đời sống kinh tế xã hội của đất nước nói chung, nhất là ở nông thôn.

Sau thời kỳ đổi mới (1991) đã có hàng loạt các ngôi đình, chùa và nhà thờ họ được phục dựng hay xây mới làm nơi sinh hoạt cho cư dân các làng xã và bà con các tộc họ. Các nghi thức tế tự, các phong tục tập quán trong các làng quê cũng được phục hồi. Cùng với đó là phong trào tìm kiếm cội nguồn, gốc gác và bà con thân tộc cũng được thực hiện một cách hăng say và tự giác. Các tổ chức dòng họ cũng lần lượt ra đời nhằm tìm kiếm và kết nối những người cùng một HỌ lại với nhau.... !

Tuy nhiên, hiện nay đã có ý kiến lo ngại rằng với việc xuất hiện hàng loạt các tổ chức dòng họ một cách tự phát, với nhiều hình thức tổ chức và sinh hoạt khác nhau bên cạnh tính tích cực của nó sẽ còn có cả tiêu cực và những hệ luỵ không mong muốn tất yếu sẽ xảy ra

Vẫn biết rằng mục đích của phục hồi việc Họ và việc những người cùng một tộc họ tự tập hợp lại với nhau trong những tổ chức dòng họ là rất tốt đẹp. Nhưng nếu không cẩn thận chúng ta lại phục hồi luôn cả những hủ tục mê tín dị đoan và việc tổ chức hội hè, đình đám nếu không đúng lúc, đúng chỗ sẽ gây lãng phí nhiều thời giờ và tiền của của bà con mình. Đồng thời nếu không khéo thì khi các tổ chức, các hội, các ban được thành lập để điều hành việc họ, sẽ bị một số phần tử lợi dụng tình cảm họ hàng thân thuộc để kéo bè kéo cánh, hoặc dựa thế người trong Họ có chức có quyền để bóp méo pháp luật, hoặc làm ăn sai trái có thể sẽ gây ra những hệ luỵ trong thời buổi kinh tế thị trường, vàng thau lẫn lộn như hiện nay.

Về mặt quản lý Nhà nước, cho tới nay ngành văn hóa vẫn chưa có một văn bản quy phạm pháp luật nào quy định việc này. Thậm chí việc xây dựng nơi thờ tự theo quy mô nào, tổ chức các cuộc lễ ra sao cũng chưa có một quy chuẩn nào cả !

Cho nên nếu không cẩn thận và nhận thức đúng về mối quan hệ này thì tất yếu sẽ xảy ra những hệ luỵ không nhỏ. Và rất đáng tiếc là điều này đã và đang xảy ra trong một số tổ chức dòng HỌ ĐINH của chúng ta ?

Để phân tích điều này, ở đây tôi sẽ mở rộng vấn đề ra một chút.

Không phải cho đến bây giờ, mà ngay từ khi bước vào cuộc sống bầy đàn, con người ta thường liên kết với nhau trong những tổ chức vì một lý do duy nhất và lớn nhất là vì QUYỀN LỢI và tất cả những cuộc chiến tranh lớn nhỏ đã xảy ra từ xưa tới nay trên quả đất này đều vì QUYỀN LỢI !

Theo đó, từ khi con người hình thành cho tới khi có cuộc sống quần cư theo bầy đàn dưới xã hội nguyên thuỷ thì hoàn toàn chưa có khái niệm về giai cấp – chưa có kẻ thống trị và người bị trị, nguồn thực phẩm nuôi sống họ là do tất cả tự săn bắt hái lượm mà có. Nhưng cách đây khoảng 10.000 năm khi con người bắt đầu tiến vào giai đoạn công xã thị tộc và hình thành chế độ thị tộc thì giai cấp bắt đầu xuất hiện.

Và những hệ luỵ tất yếu của xã hội có giai cấp đã dần xuất hiện đó là có sự phân tầng xã hội giữa tầng lớp thống trị và kẻ bị trị. Sự phân công lao động trong xã hội ra đời, và sự bất công cũng từ đó mà ra. Tầng lớp thống trị thì muốn duy trì đặc quyền đặc lợi của mình bằng cách lập nên những tổ chức có đông người cùng phe cánh tham gia. Họ sẽ tạo nên những công cụ nhằm bảo vệ cho đặc quyền của mình bằng cách đặt ra những quy định buộc người khác phải tuân theo và hệ thống luật pháp ra đời từ đó.

Kẻ bị trị thì trước những bất công đã tìm cách phải liên kết với những người cùng cảnh ngộ nhằm tạo nên một sức mạnh của số đông để bào vệ của cải của mình không cho những người khác đến cướp bóc, và những tổ chức, phường hội, đảng phái… đã được ra đời từ đó. Lâu dài dần dần những tổ chức vì quyền lợi như vậy có thể đạt đến quy mô rất lớn, thậm chí nó có thể đạt đến địa vị thống trị một xã hội, một đất nước trong một thời gian dài.

Tuy nhiên qua nhiều nghiên cứu đã được công bố của các nhà khoa học lịch sử và các nhà nhân chủng học thế giới đã cho thấy nền tảng tạo nên quyền lực của một tổ chức có thể đạt đến địa vị thống trị một xã hội còn có hai yếu tố chính khác đó là : HUYẾT THỐNG và TÔN GIÁO.

Điển hình cho tính liên kết theo nhóm TÔN GIÁO tạo nên quyền lực của một tổ chức đã đạt đến địa vị thống trị một xã hội, đó là cộng đồng những người theo đạo Hồi và cộng đồng những người theo đạo Thiên Chúa giáo (La Mã). Các cộng đồng người này liên kết với nhau đã tạo nên những nhà nước khá lớn và khá mạnh trong một thời gian dài tại khu vực Trung Cận Đông và khu vực Châu Âu; sự liên kết của họ là dựa trên nền tảng tôn giáo chứ không đặt trên nền tảng huyết thống hay chủng tộc.

Nhóm liên kết cuối cùng tuy không đặt trên quyền lợi nhưng là một hình thức tập họp sớm nhất trong lịch sử loài người, nó vẫn đạt được đến địa vị thống trị xã hội trong một thời gian dài và có tính phổ quát toàn nhân loại, đó là nhóm HUYẾT THỐNG. Đây là hình thức mà chúng ta thường thấy nhất đó là một dòng họ, thậm chí là một gia đình có khi thống trị cả một quốc gia – mà các triều đại quân chủ tại nhiều nước trên thế giới là một ví dụ điển hình nhất. Tính ưu việt của nhóm liên kết này là không đặt trên quyền lợi mà dựa trên quan hệ gia đình – dòng tộc nên khá bền chặt.

Như nói trên đây, vì quyền lợi con người đã phải tập hợp nhau thành những tổ chức, đảng phái, hội đoàn để bảo vệ quyền lợi cho nhau. Nhưng cũng chính vì quyền lợi mà những thành viên trong các hội đoàn (hay phường, hội) đó, sẵn sàng tranh giành quyền lợi với nhau, đấu đá nhau thậm chí là giết nhau để giành quyền lợi nhiều nhất về cho mình. Để đạt được mục tối cao là giành quyền lực cao nhất và lợi ích nhiều nhất về cho mình; họ sẽ không từ bất cứ thủ đoạn nào để loại trừ đối thủ và kéo bè kết cánh thành một một nhóm để cùng liên kết đấu tranh.

Tất cả những ngôn từ hoa mỹ mà họ dùng trong cuộc tranh giành này đều không bao giờ thoát khỏi cái bóng của hai chữ - QUYỀN LỢI. Những tổ chức đảng phái (hay hội đoàn, phường hội) này đã và đang tồn tại trong tất cả các cơ quan nhà nước, trong trường học, trong các nhà máy công xưởng, trong các tổ chức quần chúng xã hội, trong lực lương vũ trang ….đều vì một mục đích duy nhất là QUYỀN LỢI. Và trong cuộc sống xã hội hiện nay mọi con người đều phải tìm cách gia nhập làm thành viên của một tổ chức, một hội đoàn, một đảng phái nào đó để mà dựa dẫm, để được số đông bảo vệ cho quyền lợi của mình hoặc đơn giản chỉ để khẳng định sự tồn tại của họ.

Tuy nhiên hiện nay rất nhiều người đã không phân biệt được sự khác nhau giữa tính liên kết "HUYẾT THỐNG" và tính liên kết "QUYỀN LỢI" . Vì “HUYẾT THỐNG" nó gắn liền với DÒNG HỌ - “QUYỀN LỢI, lại sinh ra "Phường Hội". Nhưng “Dòng Họ” và “Phường, Hội” là hai phạm trù hoàn toàn khác nhau. Đó là cả một sự khác nhau rõ rệt giữa nhóm HUYẾT THỐNG và nhóm QUYỀN LỢI.

Đây là một phạm trù mà chúng ta không nên lẫn lộn hay cố tình nhầm lẫn. Vì lẫn lộn là sẽ sinh ra những hệ luỵ không tốt trong quan hệ dòng họ. Nếu nhầm lẫn sẽ gây ra một sự ngộ nhận rất nguy hiểm trong mối quan hệ giữa những người trong cùng một dòng họ. Tiếc rằng đây là điều đang xảy ra trong một số tổ chức của những người mang Họ Đinh tại VN.

Lý do là thời gian gần đây, một số tổ chức tự phát của một số người cùng mang họ Đinh đã được hình thành dưới cái danh xưng “Ban Liên Lạc họ Đinh” địa phương. Tuy nhiên có một nghịch lý là đa số những tổ chức "BAN LIÊN LẠC" này không phải là do những người họ Đinh sống lâu đời tại địa phương thành lập nên; mà do những người Họ Đinh mới tới sinh sống tại địa phương đó thành lập. Những người này tuy có cùng một HỌ ĐINH nhưng lại mới đến cư trú và làm ăn tại địa phương từ nhiều tỉnh thành khác nhau; họ không phải là những người dân cố cựu và xuất thân từ các dòng họ Đinh lâu đời tại địa phương; hay nói cách khác họ chỉ là những người ngụ cư tại địa phương.

Cho nên nếu định nghĩa chính xác các tổ chức này, thì đây chỉ là những “Phường, Hội”; được hình thành nên với một lý do duy nhất là vì QUYỀN LỢI của cá nhân họ. Những “phường, hội” này không thể là đại diện cho cho toàn thể các tộc họ Đinh tại địa phương và họ cũng không có quyền “lãnh đạo, chỉ đạo” các tộc họ Đinh tại địa phương !

Qua theo dõi, chúng ta dễ dàng thấy dù những người khởi xướng và thành lập những tổ chức “Phường, Hội” này đã đưa ra những tôn chỉ và mục đích hoạt động thoạt đầu nghe thì đầy tính nhân văn, nhưng động cơ thì hoàn toàn khác hẳn. Họ đã không dừng lại ở cái danh xưng "BAN LIÊN LẠC" và thực hiện đúng những chức năng và nhiệm vụ quy định của một cái "BAN LIÊN LẠC" - là nơi kết nối những người cùng một họ lại với nhau. Trái lại họ đã biến những cái "BAN LIÊN LẠC" này thành một tổ chức văn hóa xã hội - kinh tế tài chánh, thậm chí là thành một công ty kinh doanh ?

Những người đứng đầu các tổ chức mang danh "DÒNG HỌ" này hoạt động không khác gì một ông chủ trong một công ty riêng của mình (hoặc của một nhóm người). Thậm chí họ còn bê nguyên xi cách tổ chức điều hành từ trong các cơ quan nhà nước (thậm chí là các tổ chức đảng chính trị) ra áp dụng trong những cái tổ chức "dòng họ" này. Cũng có cấp trên cấp dưới, cũng có chỉ đạo chỉ thị, cũng có cả phê bình kiểm điểm; thậm chí là có cả tín nhiệm cao - tín nhiệm thấp ... nhằm tìm cách gạt bỏ những người không cùng ê kíp ra khỏi tổ chức.

Ở một số nơi họ đã công khai kêu gọi những người trong cùng một họ với mình hãy góp vốn để kinh doanh, lập quỹ .... Ở một số tổ chức thì kêu gọi đóng góp làm từ thiện, tiến hành những hoạt động văn hóa, thể thao … hay đơn giản là nhằm tạo ra một sân chơi để cho những người lắm tiền nhiều của đánh bóng tên tuổi của mình !

Tất cả đều cho thấy ở những tổ chức này hai chữ QUYỀN LỢI hiện ra khá rõ ràng. Và rồi do mục đích không rõ ràng, do bất đồng chính kiến, do xung đột quyền lợi ... mâu thuẫn đã xảy ra khi đụng tới vấn đề tiền bạc. Họ đã đưa nhau lên những trang mạng xã hội, trang Fb mang tên dòng họ và tên địa phương mình đang sống chửi nhau như mổ bò với những ngôn từ rất thô tục của lớp trẻ trâu; vô tinh (hay cố ý) họ đã biến những tổ chức dòng họ của mình thành trò cười cho thiên hạ !

Hiện nay một số tổ chức "PHƯỜNG. HỘI" này đang tiến hành thành lập những công ty kinh doanh mang danh nghĩa dòng Họ. Nhưng theo quy luật cạnh tranh của nền kinh tế thị trường thì mối liên kết này rồi sẽ nhanh chóng phá sản. Vì dù có núp bóng dưới bất cứ hình thức nào; chúng ta cũng sẽ dễ dàng nhận thấy một sự thật là những người cùng góp vốn để thành lập nên một công ty kinh doanh thì mục đích tối thượng của họ là nhằm thu về lợi nhuận (chứ không phải để làm từ thiện). Và khi doanh nghiệp hình thành thì nó phải hoạt động theo những quy định của pháp luật, của luật doanh nghiệp và các khoản đóng góp nghĩa vụ thuế... và hoạt động theo quy luật cung cầu của nền kinh tế thị trường. Lúc này yếu tố quan hệ "HUYẾT THỐNG - DÒNG HỌ" sẽ không còn đất để tồn tại trong những doanh nghiệp kiểu này. Mà nó xuất hiện với tất cả những HỶ, NỘ, ÁI, Ố của một doanh nghiệp hoạt động trong sự cạnh tranh khốc liệt của một nền kinh tế thị trường. Sự xung đột quyền lợi tất yếu sẽ xảy ra; nếu khéo vun vén thì thôi, không thì có thể kéo nhau ra toà và rồi những người ruột thịt lại coi nhau như kẻ thù …

Hệ luỵ này có thể phá vỡ sự đoàn kết trong các tộc họ, gây ra cảnh nồi da xáo thịt, làm mất uy tín của cả một dòng họ, ảnh hưởng xấu đến nhiều thế hệ.

Tuy nhiên rất đáng mừng là chúng ta vẫn có những tổ chức dòng Họ Đinh đúng nghĩa đã được ra đời tại một số địa phương. Các tổ chức này đã được hình thành trên cơ sở của tính liên kết “HUYẾT THỐNG – DÒNG HỌ” mà những thành viên hình thành nên các tổ chức này là đại diện cho các tộc họ Đinh tại địa phương (được tộc họ giới thiệu và đại diện cho quyền lợi, nghĩa vụ của tộc họ mình trong tổ chức). Tuy các tổ chức này cũng có kết nạp thêm một số nhân sĩ trí thức, chức sắc là người họ Đinh có địa vị và tiếng tăm sống tại địa phương, nhưng số này rất ít. Vì tiêu chí hình thành và động cơ hoạt động là rõ ràng nên các tổ chức dòng họ này hoạt động rất tốt, không bao giờ có chuyện đấu đá nội bộ hay tranh cãi về tiền bạc. Đó là các tổ chức họ Đinh, như : Hội Đồng Đinh tộc Quảng Nam – Đà Nẵng, Hội đồng Họ Đinh tỉnh Quảng Ngãi, BLL họ Đinh tỉnh TT – Huế, BLL họ Đinh tỉnh Nam Định … !

THAY LỜI KẾT:

Tôi cũng khá đắn đo khi viết bài này, nhưng không thể không viết. Tuy biết rằng có thể góc nhìn của mình sẽ bị cho là lạc hậu, bản thân chỉ là một công chức tỉnh lẻ và sẽ nhận được những phản biện chẳng hay ho gì - nhưng trong tình tình hiện nay và với kiến thức của mình tôi cho rằng ý kiến của mình là đúng. Vì với tôi dòng tộc là một cái gì đó cao đẹp và linh thiêng vô cùng. Tình cảm huyết thống không phải là một thứ để có thể mua bán được. Hiện tôi không theo tôn giáo nào cả, tôi chỉ có một thứ đạo đó là Đạo thờ cúng Tổ tiên ông bà, cho nên ngôi Từ đường dòng họ là một nơi linh thiêng, một chốn đi về của chúng tôi.

Ở Thừa Thiên – Huế quê tôi, hàng năm các làng xã ở đây đều tổ chức nhiều kỳ Tế lễ; nhất là vào mùa Thu (hay còn gọi là Thu tế) và các tộc họ tại đây cũng đồng thời tổ chức các lễ giỗ hàng năm nhưng đặt biệt là lễ Chạp thường niên của các dòng Họ trong các làng. Vào những kỳ Lễ trọng này con cháu khắp mọi nơi tạm rời bỏ mọi chức phận và cương vị xã hội của mình quay về với cương vị một thành viên bình thường của làng, của dòng họ để tưởng nhớ về tổ tiên đã sinh ra mình. Để rồi khi xong tế lễ, họ quay về với ruộng đồng, với công việc thường nhật hay rời làng ra đi với tâm niệm phải sống xứng đáng với cha ông.

Cho nên, tôi rất mong một số những người HỌ ĐINH VN sớm nhận thức đúng như thế nào là quan hệ HUYẾT THỐNG (dòng họ); cũng bởi “dòng họ còn là cơ sở của tình máu mủ ruột rà của đạo thờ cúng tổ tiên, với các phong tục và nghi lễ mang đậm màu sắc tâm linh, đã trở thành chỗ dựa tinh thần, đã củng cố nghị lực và niềm tin cho nhiều người trong cuộc sống. Bởi vì những giá trị văn hóa của cha ông không chỉ mang lại niềm tự hào cho mỗi người mà còn có ý nghĩa giáo dục sâu sắc lối sống văn hóa cho các thế hệ sau.”

Biết rằng việc nhận thức cho đúng về vai trò quan trọng của dòng họ trong sự phát triển của xã hội Việt Nam đương đại là cả một vấn đề rất lớn và khá khó khăn. Nhưng hy vọng rằng với nhiều biến động của lịch sử địa chính trị của VN và thế giới gần đây, đã ít nhiều tác động đến đời sống văn hóa dân tộc Việt Nam. Mỗi người chúng ta đều dễ dàng nhìn thấy là: Cuộc sống này luôn luôn vận động theo hướng tích cực, nếu ai đó cản đường sẽ bị cuộc sống đào thải ./

ĐKT

Buôn Ma Thuột, ngày 20/03/2019